Nafarroa, arazo eta soluzioa, Euskaldunen Europako Estatua da
KONFLIKTU
POLITIKO INTERNAZIONAL BAT
2011ko
Urriaren 17ko Donostiako Bake
Konferentziak, Euskal
konfliktuari buruz suposatzen du Mendebaleko Europako potentziek
luzez praktikatu duten izkutatze konstzientearen
ondoren, oraindik Europan dirauen injustizia internazional
handienaren azaleratzea.
Euskaldunek jasan behar izan dute biolentzia inusitatu etengabea
konkista, okupazio,
partizio, suplantazio instituzional, nazionizidio eta
linguizidioarengatik.
Ez
gara ari problema interno bati buruz, Espainia eta Frantziatik
sinistarazi nahi diguten
moduan: “erregionalismo sanoaren” deskiziamentua, edo
“partikularismo identitarioa”.
Alderantziz, konfliktu internazional intra-europeo baten aurrean
gaude, zeinak
inplikatzen duen EB ko kide diren bi Estatuk Europako beste Estatu
baten gainean
egiten duten inbasio militar permanentea eta dominazioa.
Euskal
kasuan, Irlandesean bezala, sintesian interlokuzio doblea dago,
Estatu dominantearena
(Ingalaterra) eta Estatu dominatua (Irlanda). Diferentzia dago ezen Irlandako
Estatuak bere soberanitatearen errekonozimentua lortu zuela bere
territoriaren parterik
handienean duela larogei ta bost urte, eta ordea Nafarroako Europako
Estatua hibernaturik
datza, subordinatua eta dibiditua Espainiako eta Frantziako Estatuen
artean.
ESTATUA
ETA NAZIOA
Nafarroari
buruz ari garenean ari gara bere sozietatearen manifestazioari buruz, hau
da nazio politikoari buruz; Euskal Herria komunitate kulturala dugu.
Nafarroa eta Euskal
Herria, nazio beraren bi aldeak dira, politikoa eta kulturala,
errespektiboki.
Nafarroa
edo Nafarra terminoa erabiltzen dugunean ari gara eduki politikoari
buruz; horrela,
Nafarroako sozietatea, Nafarroako ziutadania, Nafarroa, Nafarroako
Estatua, Nafarroako
Erresuma.
Bidezkoa
da ere ez konfunditzea Nafarroa eta Euskal Herria terminoen esanahia, biak
sendoki asentatuak benetako gertakizun historikoetan. Zeren Nafarroa
sortu bazen kontzeptu
politiko gisa Baskonia soberano eta independientea izendatzeko,
Euskal Herria
sortu zen XVI mendeko idazle Nafarren Euskarazko lehen liburuetan, independiente
mantentzen zen Nafarroan, Euskal hiztun guztiak hartzeko, jadanik Nafarroako
territorio independientetik at bizi baziren ere, hau da Espainiak dominaturiko
territorioetan, bilatuz horrekin nazio kultural eta linguistikoaren existentziaren nabarmentzea, ezen praktikan ez bait zen Nazio politikoaren barne sartzen.
Hau
da, potentzia anexionistek nazio politikoa okupatu, demolitu eta suplantatzen
zutenean, bere gune propiotik afirmatzen da nazio kultural eta
linguistikoa, nola
den Euskal Herria, erresistentzia borndatearekin, esfortzatuz,
iraupen multisekular batean,
metroz metro soberanitate politikoa, eta Euskal kulturaren hondakin
eta zerrendei
eutsiz.
Soberanitatearen
errekuperazioaren prozesu batean ezin da soilik errealitate nazionalaren
alderdi bati kasu egin, beharrezkoa da bi parteak aldi berean kontuan izatea.
Erreperkusio oso grabeak ditu nazio beraren dualitate erreal hau
kontuan ez izatea:
komunitate kulturala (Euskal Herria) eta sozietate politikoa
(Nafarroa). Nafarra eta
Euskalduna territorio beran bizi diren jende berei egokitzen zaien
modu berean, Nafarroa
eta Euskal Herria Herri berari egokitzen zaien denominazioak dira,
kontzeptu konplementarioak
islatzen badituzte ere, Nafarroak hartzen du sozietate politikoaren estatalitatea
eta Euskal Herriak komunitate kulturala.
BIOLENTZIA
ETENGABEA
Egun
dagoen konfliktu politikoaren jatorria Espainia eta Frantziak
Nafarroaren gainean
egin konkistetan dago. “Manu militari” konkistak Europako Estatu
moderno baten
gainean egin ziren. Inolaz ere ez zen “erresuma mediebal”,
“erresuma hispano” edo-ta
“dinastia aldaketa hutsa”. Nafarroako Estatuaren konkista
kulminatzen da 1620 an,
hau da, Konstantinopla-ko hartzearen 170 urte ondoren, eta 130 urte
Granadako konkistaren
ondoren, eta Espainolak Ameriketara iritsi ondoren. Nafarroako
Estatuaren konkista
beraz Aro Modernoaren erdi erdian eman zen.
Hain
zuzen egitate honek, hau da Nafarroako Estatua estatu modernoa zela, beraren
konstzientzia zuen sozietate batekin, instituzio sendoekin, Zuzenbide
eta hizkuntza
propioarekin, obligatu zituen konkistatzaileak jasan behar izatera
beraiena baino
sistema politiko juridiko, politiko eta sozial abantzatu eta
garatuago bat.
Horregatik
egun oraindik funtzionatzen dute Nafarroako Estatuarenak ziren
hondakin instituzionalak
(Foruak): ogasun publikoa, zuzenbide zibila, administrazio lokala,
etc., zeinak
ez diren Espainiako Estatuaren kreazio, delegazio edo transferentzia.
Eta
hau gertatu zen ez soberanitate politikoaren bestigio oro
desagerarazteko borondate
eta medioen faltagatik, Amerika eta Filipinetan egin zuten moduan,
baizik eta eliminazio
horren koste ekonomiko eta militarrak jasanezinak zirelako
beraientzat.
Kontsekuentzia
modura Nafarroako legalitatea eta bere instituzioei errespetua
zietela simulatzeko
estrategia hautatu zuten, euren buruak dominio politiko eta militarra kamuflatzera
obligaturik, integrazio absolutua permanenteki exigitzeari utzi gabe
noski.
Nafarroako
konkistaren ilegimitateari buruz Thomas Hobbes-en opinioa dago zeinak
“Leviatan” 1640 ko obran kontsideratzen duen nulua Nafarroaren
transmisio injustifikatua.
Konkistatik aurrera “ez da existitzen garapen espontaneo eta
natural baterako
posibilitaterik. Kolonizazio bat da guztiz”, Ma
Puy
Uitzi historiadorearen hitzetan.
Estatu
propioaren errekuperazioari buruz hizketan ari garela jakiteko erreferentzia
inpreszindibleak aurkitzen ditugu, Estatu okupatzaileek gure
soberanitatea, legalitatea
eta estatalitatea ukatzeko erabili indar aktu etengabeetan.
Horregatik, proiektu
ez errekurrente eta autoritario orotan, sufritu ilegalitateen datak
azaldu behar dute,
nondik datorren egungo egoera. Batzuk besterik ez ditugu gogoratuko,
konkista militarren
ondoren inposaturiko ilegalitatearen hito direnak, dominazioa
borobiltzeko, soberanitatea
murrizteko eta sistema juridiko estatal propioaren instituzioak
desmantelatzeko:
-
1202 ko Abuztuaren 16: soberanitatearen suplantazioa Gaztela-ren
partetik Itsasaldeko
Nafarroan.
-
1515 ko Uztailaren 7: Nafarroako inkorporazio unilaterala Burgos-eko Gortetan.
-
1620 ko Urriaren 20: Louis XIII-ren “Batasunaren Dekretua”
zeinaren bidez Nafarroa
Frantziari inkorporatuko zaion.
-
1841 ko Abuztuaren 16: Nafarroaren estatalitatearen desmentelamentua Espainiaren
partetik “Lege Pakzionatua” deiturikoaren bidez.
-
1876 ko Uztailaren 21: Itsasaldeko Nafarroaren suplantazio
instituzionala.
LURRALDETASUNAREN
PARTIZIOA
Territorio
edo probintzien partizioaren jatorria. Egun Araba, Bizkaia eta Gipuzkoa
diren territorioa independientea zenean Nafarra zelako, probintzia
hauek ez ziren
existitzen horiek bezala, eta han bizi zirenak Nafarrak ziren.
Nafarroa Erresuma soberanoa
zen non ez zen dibisio territorialik egun ulertzen dugun moduan. Ibar
eta Tenentzien
zirkunskripzioak zeuden, Batzarrekin. Tenenteak, ez ziren Jaun
Feudal, eta bere
soberano naturalaren izenean gobernatzen zituzten eskualde eta plaza
diferenteak, baina
ez modu hereditarioan baizik eta periodikoki substituituz.
Independentzia galdu
eta
mendeak berantago joan ziren konfiguratuz probintziak egun ezagutzen
ditugun moduan.
Batasun territorialaren haustea ondorio da, soilik eta exklusiboki
jarrera antijuridiko
batena, biolento batena, “ius
gentium”
aren kontrakoa, tratatu internazional ororen
hausle, atzerriko potentzien konkista, okupazio eta dominazioaren
bidez, beraien interes
exklusiboei jarraikiz, eta Nafarroa Osoan modu progresiboan eginez,
bereziki adierazi
datetan, 1.200 eta 1.512 an Gaztela-Espainiaren partetik eta 1.621
ean Frantziaren
partetik.
NAZIONIZIDIOA
ETA LINGUIZIDIOA
Baskonia
bi prozesu simultaneo handiren biktima da: bata nazionizidioa eta bestea
linguizidioa. Bere sistema juridikoaren instituzio integratzaile eta
pluralistetatik pribatua
izanik, bere estatalitatea suplantatuz, eta aldi berean bere
hizkuntzak substituituz,
Euskara, bere desbalorizazioa fortzatuz, debeku eta zigorrez, eta Erromantze
Nafar-Aragones-Errioxarra Gazteleraz ordezkatuz. Hori guztia helburu premeditatuarekin,
Nazio Espainol eta Frantsesean dibiditu eta sartzeko.
Paktu
politikoaren mitoa eta orain berriz ere bera erabiltzea, ondorengoa kontzebitzera
hel daiteke, ezen Kontratu suposatu horren ondorio gisa, parteek, hau
da, nazio
dominatzaile eta dominatuak, soberanitatea konpartitu dezaketela.
Gran-Nazio
okupatzaileak, armen indarrez konkistatutakoak lokartzeko helburuaz,
sinistarazten saiatzen da, kapitulazioa paktu bat dela, ezen
desiguala bada ere,
horren bitartez independienteak zirenean bezala bizitzen segi
dezaketela, edo hobekiago
ere, parte hartzeko zortea izan duten Gran-Nazioaren protekzioari eta “proiektu
komun”aren etorkizun posibilitateei esker. Hortik sortzen dira
mitoak, hala nola
“entrega boluntarioa”, “Euskal Estatuak” edo-ta “eskubide
historikoak”.
NAFARROAKO
KONSTITUZIONALISMOA
Boterea
duenaren gainean legearen preeminentzia afirmatzen duen printzipio konstituzionalak
historia luzea du Nafarroan. Hala nola sistema juridikoaren konstituzionalizazioa
zeinak superjartzen dituen eskubide subjektiboak, bai indibidualak eta
bai kolektiboak, Botereari. Aro kontenporaneoan bi arrazoi ziren
fundamentalki, Nafarroako
konstituzionalistek zituztenak, bere konstituzio propioa
proklamatzeko, alde batetik
sistema juridiko propioak eguneratzeko zuen behar internoa, eta
bestetik,
kanpotik,
Espainia eta Frantziako konstituzionalista deiturikoen presioa.
1.838
koa Base Proeiktu bat da Karlista Nafarren direkzioak erredaktatua, Nafarroako
Armada Karlistak Espainiako Armadarekin gerran sei urte zeraman bitartean.
Proiektu honek proposatzen zuen garaiko zuzenbide konstituzional konparatuarekiko
eguneratze instituzionala, espainiarekiko erlazioa geldituz soilik monarkaren
bitartez, monarkia Austro-Hungaroaren modura.
1.839
urtean, Nafarroako garantia konstituzionalen errespontsable juridiko instituzional
maximo, Nafarroako Gorte edo Parlamentuko Sindiko, Angel Sagaseta Ilurdoz-koak,
publikatu zituen “Nafarroako Erresumako Foru Fundamentalak”,
norma konstituzionalen
errekopilazio bat, Nafarroako konstituzionalismoa errekonozitua izan zedin
helburuarekin. Berberak informatu zuen 1840 an: “Erresuma tipiek ez
dira handieratik
diferentziatzen espeziean, ezta ere substantzian: handia eta tipiak
ez dute konstituitzen
materia honetan dibertsitate substantzialik. Portugal-eko Erresuma
tipia berdina
da bere eskubide eta independentzian Errusiako Inperio Itzelarena.
Nafarroako Erresumako
benetako jatorri eta izaera onartuz, beharrezkoa da konbenitzea
inolako auzokidek,
zabala bada ere, izugarria badirudi ere, ez duela eskubiderik berari probidentziak
diktatzeko. Gerrak (1833-1839) ez du Nafarroako Erresumaren izaera aldatu,
ezta ere eman eskubiderik inolako pertsona edo komunitateri bere
konstituzioa modifikatzeko”.
Zeina ebidenteki ez zen egin ondorengo Lege Espainolen bitartez, 1.839
ko Urrikoa eta 1.841 eko Abuztukoa, Foruen abolizio eta
suplantaziokoak.
1.883
urtean Nafarroako Partidu Federalak, liberal eta progresistak,
Serafin Olabek
presidituak, aprobatu zituen Nafarroako Estatuaren Base
konstituzional batzuk, zeinak
kontenplatzen zuten Nafarroaren erreunifikazioa.
1.940
urtean, Munduko Gerraren bete-betean, Euskal Kontseilu Nazionalak Londresetik,
Konstituzio Anteproiektu bat erredaktatzen du Penintsulako Nafarroa osorako,
Itsasaldeko Nafarroa barne, eta probintzia Espainol batzuen artean
zabaldutako Nafarroako
territorio batzuen autodeterminazioa. Bere artikulu 5 ean adierazten
du:
“Euskal
Lurraldea Nafarroako Erresuma historikoak integratu duena da”.
SUBORDINAZIOA
Geldi
gaitezen konstatazio klabean: ezen konfliktu baten aurrean gaudela zeinaren
jatorri historikoa politikoa den, eta zeinaren errekonozimentuak
suposatu behar duen
soberanitatearen errekuperazio nezesarioaren hasiera. Egun
planteiatzen den kontentziosoari
irteera aurkitzeko klabeak aurkitzen dira Nafarroako Estatuaren ukazioan,
eta honek dakarren demokrazia ezan. Alde batetik, Nafarroako
estatalitate minorizatua
–bere sistema juridikoa suplantaturik, “kontsuetudinizatua” eta primitibizatua,
“basko-nafar foralitate” bezala ezagutzen dugun horretan-, errepresentatzen
du errezibitutako fraude politikoaren emaitza; beste aldetik, egungo “frakaso
demokratikoa” dago. Benetan demokraziari eragiten dioten problemak soluzionatu
nahi badira, eta guztion arteko konbibentzia pazifikoari ere,
elkarrekin tratatu
beharko lirateke eskubide demokratikoei jartzen zaizkien bi limitazio fundamentalak,
hau da Nafarroako Estatu propioaren ukazioa eta demokrazia eza.
Sozietate
politikoen erlazioak konfliktibitate gradu diferentetan murgilduta azaltzen
dira, zeinaren eremu tenporala iraupen luzekoa den. Errealitate
soziopolitiko baten
existentziaren ukazioa da, berau dominatu, substituitu eta
ordezkatzen duenaren partetik,
konfliktuaren faserik gorenena.
Etsenplu
modura, aipa ditzakegu desigualtate hori jadanik superatu duten Europako
Mendebaleko kasu batzuk: Portugal, Herbeherak eta Irlanda; eta
oraindik dominaturik
dauen beste Herri batzuk, hala nola: Kortsika, Eskozia, Catalunia eta Nafarroa.
Azken honetan ebidenteki ari gara Nafarroa Osoari buruz, edo Euskal Herriako
multzoari buruz, sozietate politiko eta komunitate kulturalaren
ekibalente.
Sozietate
dominatua bihurtzen da, sozietate politiko dominatzailearen
periferia, zeinak
osatzen duen Estatu Gran-Nazionalaren organizazio juridiko politikoa,
bere supremazia
kontsagratu asmoz.
Sigmun
Freud-ek Eisntein-i bidali bere eskutitzan, azken hau 1930 ean
gerraren problemari
buruz Nazioen Sozietateak enkargatuta egiten ari zen inkestaren
ondorio gisa,
ezarri zuen hari konduktore bat libertate eza eta gerren artean.
Otfried Höffe-k adierazten
du kausaliatate erlazioa, minorizazio nazionalaren eta
kriminalitaterako kondizio
faborableen existentziaren artean.
SOBERANITATEAREN
ERREKUPERAZIOA.
Soberanitatearen
errekuperazioaren prozesua ezin da konfunditu inanitate autonomikoarekin.
Antitetikoak dira. Soberanismoak Atzerriko Estatu dominatzailearen legimitatearekin
hausten du, eta intrinsekoki demokratikoa den praxi soberanistan, exertzitu
eta errekuperatzen du soberanitatea eta estatalitate propioa. Ordea autonomismoak
ez du subordinazioaren ilegimitatea kuestionatzen, ezta ere Estatu
grannazional okupatzailearen
territorialitatearen detentazio injustua.
Euskaldunen
eskubide sozial, ekonomiko, kultural eta politikoak ez daude garantizaturik
soluzio autonomista friboloetan, soilik soberanitatearekin izan
daitezke exertzituak
eta tutelatuak. Soberanitatea, bai indibiduala, hau da, ziutadau
bakoitzarena, eta
bai kolektiboa, sozietatearen multzoarena, zeinaren inportantzia
Nafarroako Estatu propioaren
Konstituzioan dagoen.
Prozesu
horren espresioak kulminatu behar du akordio batean, eta bere edukiak Nafarroako
Estatuan ondorengo manifestazio formala izan lezake:
“1.
Nafar/Euskal sozietateak, Estatuaren forma politikoarekin, Europa konfiguratuen
duen eta orain Europako Batasuna konstruitzen ari den komunitate internazionalaren
menbro permanentea da. Soberanitate politiko estalalaren pribazio fortzatu
eta partzial batzuen etapa baten kulminazio eta superazioaren
aurrean, Nafarroako
Estatuak bere ibilbide estatala hartzen du berriz ere, artifize
Europeo libre eta
soberano gisa.
2.
Nafarroako sistema juridikoa integratzen dute bere instituzio
legislatibo, exekutibo
eta justiziaren administraziokoak, eta bere Konstituzioak babesten
du, historikoki
garatua Nafarroako kultura juridikoaren ondarearen multzoan.
Soberanitatearen
errekuperazioa bere sistema juridikoaren gainean Nafarroaren behar inaliablea
dugu, modu bakarra Nafarren/Euskaldunen eskubide eta interes
indibidual eta kolektiboak salbagoardatzeko forma nahikoan.
3.
Nafarroari dagozkion, eta bere soberanitatearen kontra atentatzen
duten eta oraindik
halako bigentziarik kontserbatu lezaketen disposizio guztiak, nuluak
dira, inolako
balio eta efekturik gabe, beste batzuen artean ondorengoak: Donostia,
Gasteiz, Durango
eta antzekoen Foruen konfirmazioa Gaztelako Erregearen partetik 1202
an; Gaztelako
Gorteen inkorporazio unilateralaren Akta 1515 eko Uztailaren 7;
Espainiako Gorteen
Lege 1839 ko Urriaren 25 ekoa, 1841 eko Abuztuaren 16 koa eta 1876 ko Uztailaren
21 ekoa; 1978 ko Espainiako Konstituzioa; Frantziako Louis XIII aren Ediktu
1620 ko Urriaren 20 koa eta Frantziako Asanblada Nazionalaren Lege
1789 ko Urriaren
8 koa. Halaber derogaturik gelditzen dira Nafarroako Konstituzioa eta ordenamentu
juridiko politikoarekin kontradikzioaren jartzen diren eta norma
Espainol eta
Frantsesen errezepzioa suposatzen duten disposizio oro”.
“Pro
libertate patria gens libera state”
Obanosko
Infanzoiak
2011
Pamplona-Iruñea.
EUROPAKO
NAFARROAKO ESTATUAREN KRONOLOGIA
1
AROA: K.A. - II
TIK VIII RAKO MENDEAK: BASKONIA
(ZELTAK,
ERROMANIZAZIOA, GERMANOAK ETA MUSULMANAK)
·
K.A.
II Mendea: txanpon Baskoien “Baskunes” emisioa Iruñean.
·
K.A.
187 tik 178 ra: Lehen aliantzak Erromarekin Zelten aurrean.
·
K.A.
179: Graccurris-en (Alfaro) fundazioa.
·
K.A.
I Mendea.: Tarraga-ko (Sadaba) federazioa Erromarekin.
·
K.A.
89: Sejia-ko (Egea) zaldun Baskoiak Erromako ziutadau dira Ascoli-ren hartzeagatik.
·
K.A.
75: Pompeio-k bere izena ematen dio Iruñea-ri, Pompaelo.
·
K.A.
72: Pompeio berak fundatzen du Pirinio Orientalen Iparraldera
Lugdunum Convenarum
(San Bertrand de Comminges) Aran haranaren aldamenean.
·
K.A.
58: Erromak Akitania dominatzen du.
·
Erromako
Via handien konstrukzioa Bordele-Astorga eta Tarragona-Oiarso (Irun),
zeinak beste batzuekin Iruñean gurutzatzen dira.
·
I Mendea: Quintiliano
Calahorra-koak bere obra magno“Institutio Oratoria”-rekin
bihurtzen da antonomasiaz Erromako klase dirigentearen maisu.
·
II Mendea: Iruñeko
Caius Cornelius Valens Tarrakonense-koaren errepresentanteen
delegazioaren buru da zeinak lortzen duen probintziaren erlazio
zuzena Erromarekin.
Ola
eta lantegi Baskoiek hornitzen dituzte arma eta artileriako ingenioz
(gerra makinak)
Erromako Legioak.
·
II Mendea: Magistratu
Verus-ek formalizatzen du Novempopulania-ko (Ipar Piriniotako
Baskonia) federazioa Erromarekiko.
Exportazio
produktuen (zereal, ardo, olioa...) transporte flubiala garona eta
Ebro ibaietan
zehar. Ur termalak oso konkurrituak: Akize, Banheres, Fitero,
Termak...
·
348 tik 408 ra: Ebro
Baskoiak “Vasco Iberus” bustitzen dituen Kalahorrako Prudentius
bihurtzen da Antigoale berantiarreko Erromako sozietatearen inspiratzaile
eta Erdi Aroko Europako generazio kultibatuen edukatzaile.
·
408: Honorius
Enperatorearen Karta Iruñeko miliziei.
·
409: Barbaroak
Orreagatik pasatzen dira.
·
477: Visigotoen
inkurtsioa Iruñean.
·
480 (inguru): Laude
Pampilona epistola-ren erredakzioa. Iruñeko hiria eta bere harresiak deskribatzen ditu, zeinak hiru mende berantago derribatuko dituen Karlomagno-ren
Armada Frankoak Orreagako Batailaren hastapenetan.
·
507: Visigotoen galera
Vouillé-en zeinak ekarriko zuen Tolosa-ko Erresuma Visigotikoaren
gainbehera eta Toledo-ko Erresuma Visigotikoaren sortzea.
·
540 (inguru): San
Millan-ek fundatzen du Suso-ko Monasterioa. Errioxa-ko bizitza
monastikoak helduko du garapen handia, eta batez ere Iruñeko
Erregeren garaitik
aurrera X Mendean.
·
541: Frankoek Iruñea
hartzen dute.
·
574: Kantabriaren
destrukzioa Logroño-rekin batera Visigotoen partetik.
·
581: Visigoto
Leovigildok Iruñea atakatzen du.
·
589: Liliolus, Iruñeko
Apezpikua Toledo-ko III Kontziliora doa.
·
590 (inguru): Visigoto
Recaredo-k Baskonia atakatzen du.
·
602: Baskoniako Dukerria
osatzen da.
·
611 (inguru): Errege
Gundemaro-k Baskonia atakatzen du.
·
621: Errege Visigoto
Suintila Baskoiekin borrokatzen da.
·
635: Garaipen Baskoia
Zuberoan Frankoen aurrean. Balea “sain”-aren exportazioa
portu Baskoietatik.
·
636: Hiltzen da San
Isidoro de Sevilla-koa, zeinaren historiografiak propugnatzen
du Gotoak izan daitezen Penintsulako jabe.
·
711: Visigoto Rudoriko
Iruñearen aurrean, eta bere erretiratzea Baskoniatik.
·
721: Eudon Handiak
lortzen du Baskonia-Akitaniarako lehen garaipena musulmanen
kontra Europan.
·
732: Musulmanen galera
Poitiers-en.
·
734: Emir Uqba-k Iruñea
konkistatzen du.
·
735: Eudon Handia
hiltzen da.
·
768 Frankoek Nafar
deitzen diete Baskoi independienteei.
·
778: Iruñeko harresien
destrukzioa Karlomagno-ren partetik.
·
778: Armada Baskoiaren
garaipena Orreagan armada Frankoaren gainean zeinak galtzen
dituen bere general guztiak Karlomagno salbatzeko, talka, Txangoa Mendi-ko
Ipar Hegian zehar doan Erromako antzinako kaltzadaren tramoan eman
zen.
2
AROA: IX TIK XIX RAKO MENDEAK: EUROPAKO NAFARROAKO
ERRESUMA
·
824: Bigarren Garaipena
Orreagan Ludoviko Pio, Karlomagnoren suzesoreak bidali
Frankoen (Eblo eta Aznar) gainean.
·
824: Eneko Aritza
Iruñeko Errege.
·
832: Aznar Antso-k beti
Eneko Aritzaren laguntzarekin Ipar Piriniotako Baskonia
independizatzen du.
·
892: Vikingoen
(Normandoak) expultsioa Iparraldeko Baskoniatik Baskoien Konte
Gilhem Antsoren partetik.
·
912: Errioxaren
liberazioa.
·
924: Albelda-ko
Nafarroako monasterioaren fundazioa, inportanteena Europako Mendebaldean
X eta XI mendetako bere publikazio eta liburutegiarengatik.
Kode
Albeldentsea.
·
931: San Millan
Kogollakoaren fundazioa. Han erredaktatu zen, beste obra batzuen
artean, “100.000 azepzio eta 20.000 artikulutako Dikzionario”
bat.
Erromantze
Nafar-Aragonesko eta Euskarazko Glosak.
·
900: Cordoba-n
Uncastillo-tik eraman berrogei ta hamar zaldun Nafar rehenen exekuzioa.
·
992: “Roda-ko
Kodizea”-ren erredakzioa Iruñeko Erregeren Palatium-ean. Non agertzen
bait dira Iruñeko Erregek bere familiekin bi mendetan zehar, halaber Aragoi,
Pallars eta Gaskoniako Konteenak. Piriniotako Erresumaren
legimitatea, zentralitatea
eta territorialitatea islatzen du.
·
1004: Antso III
Nagusiaren Koronazioa Iruñean.
·
1006: Mapamundiaren
konfekzioa Saint Sever Monasterioan.
·
1016: Fronteren tratatua
Iruñeko Erresuma eta Gaztelako Konterriaren artean.
Ezartzen
du Ebroren goi-ibarra eta sistema Iberikoaren Iparraldea Garrai, Oka Mendiak
eta Atapuerka-tik Nafarroakoak direla.
·
1020: Naiara-ko Forua.
·
1023: Antso III ak
Lapurdiko Bizkonterria sortzen du.
·
1027: Erresumaren
metropoli eklesiastikoa aprobatzen den Iruñeko Kontzilioa.
·
1034: Antso III
Nagusiaren heriotza Leon-en.
·
1054: Atapuerka-ko
Bataila eta Antso III Nagusiaren suzesore, Iruñeko Errege Gartzea
Naiara-koaren asasinatzea.
·
1064: Ramiro I ren
asasinatzea Graus-en (Ribagortza) Gaztelauen partetik musulmanek
lagundurik.
·
1076: Iruñeko Errege
Antso IV ren asasinatzea Peñalen-en (Funes).
·
1076: Antso Remirez-en
koronazioa Iruñeko Katedralean.
·
1104: Alfontso I
Batailatzailearen koronazioa.
·
1106: Errioxa eta
Bizkaiaren errekuperazioa.
·
1127: Tamara-ko Tratatua
zeinak ratifikazten dituen Nafarroako Erresumak Gaztelakoarekin
dituen limiteak 1.016 an ezarriak.
·
1133: Piriniotako
Erresumaren limiteak Belorado-tik Baiona-ra eta Oka Mendietatik
Pallars-era.
·
1134: Alfontso I aren
heriotza Fraga-ko galeraren hilabete ondoren. Gartzea Ramirez,
Errestauratzailearen koronazioa Iruñeko Katedralean.
·
1136: Iruñeko
Erresumaren partizioa Bartzelonako Konte eta Gaztelako Erregeen
partetik, Aragoia eta Nafarroa berria separatuz.
·
1143: Iruñeko kanonigo
artzediano Robreto Keton-goak bukatzen du Koran-aren translazioa
Latinera.
·
1152: Ingalaterrak
Gaskoniaren posesioa hartzen du.
·
1176: Errioxa eta
Bizkaiko (Malbezin Gaztelua, Bilbao gainean) parte baten konkista
Gaztelaren partetik.
·
1177: Londres-eko Laudo
arbitrala.
·
1180-1200: Iruñean
izkribatu zen “Beatus Nafarroakoa” Paris-eko Liburutegi Nazionalean
depositatua.
·
1193: Ingalaterrako
Erregeak sometitzen du Lapurdiko Bizkontea.
·
1197: Iruñeko
Biblia bukatzen da,
Erromanikoaren testu ilustratuen obra gorena.
·
1200: Gaztelak
Itsasaldeko Nafarroa konkistatzen du: Araba, Bizkaia eta Gipuzkoa.
·
1212: Albigense eta
Kataro-en kontrako gurutzada Frantziaren partetik. Gilhem Tuterakoak
deskribatzen du lehen Gurutzadaren
Kantan.
·
1.197 Iruñeko Bibliaren
bukatzea. Erromanikoko ilustratzeko artearen obra gorena.
·
1234: Antso VII aren
heriotza eta Teobaldo I aren koronazioa.
·
1265: Bigorra-ren
errekuperazioa.
·
1276- 1277:
Nafarreria-ko Gerra Zibila Nafar eta Frankoen artean, Gilhem Anelier-ek
deskribatua.
·
1281: Foix-ko Konterria
eta Biarno-ko Bizkonterriaren arteko Batasuna.
·
1364: Nafarroako Armada
garaitzen dute Frantsesek Cocherel-en.
·
1366: Libourne-ko
Tratatua, Nafarroa, Ingalaterra eta Aragoi-en artean.
·
1368-1374: Nafarroak
errekuperatzen ditu Araba, Gipuzkoa eta Errioxako parte.
·
1.385: Portugalen
garaipen handia Gaztelako Armadaren gainean Aljubarrota-ko Batailan.
·
1416: Konstantzako
Kontzilioa Nafarroako Enbaxadoreen partizipazioarekin.
·
1430: Nafarroako
Erresumak sokorroak bidaltzen ditu Granada-ko Erresuma Musulmanaren
laguntzan.
·
1453: Ingalaterrak
dominaturiko Gaskoniaren Konkista Frantsesa.
·
1461: Sonsierra-ren
konkista Gaztelaren partetik, egun Arabako Errioxa deiturikoa.
·
1481: Frantzes Febus,
Foix-ko Konte eta Biarno-ko Soberanoaren koronazioa
Iruñeko
Katedralean. Nafarroako Koroak erreunifikazten du Piriniotako Estatua
XV
Mendeko bukaeratik, XVI osoan zehar eta XVII koaren hasiera arte.
·
1489: Arnalt Gillen
Brocar-koak lehen inprimategia montatzen du Iruñean.
·
1492: Masparrauta-k
publikatzen du Iruñean, Brocar-en inprimategian, bere Gramatika
latinoa.
·
1494: Katalina Foix-koa
eta Johan Labrit-ekoaren koronazioa Iruñean
·
1512: Blois-ko Tratatua
Nafarroa eta Frantziaren artean. Nafarroako Erregeren exkomunioa
eta Penintsulara murriztu Nafarroaren konkista.
·
1515: Nafarroaren
inkorporazio unilaterala Gaztelara.
·
1521: Nafarroaren galera
Noain-go Batailan.
·
1522: Amaiur-eko
defentsa.
·
1524: Hondarribiaren
defentsa bukatzen da Nafarroako Armadaren partetik.
·
1545: Etxeparek
Euskarazko lehen liburua publikatzen du. Errege Henrike II, Zangotzakoaren
babesarekin. Basko hitza Euskaldunen sinonimo gisa erabiltzen du.
·
1550: Karlos I
Espainiako Erregearen Testamentua, zeina Nafarroa bere Errege legitimoenganako
kontzientzia bidezko deboluzioari buruz ari den.
·
1551: Biarnoko Forua,
Nafarroako errege Henrike II ak promulgatua.
·
1560: Aitasantuaren
eskutitza Felipe II ari Nafarroaren deoluzioari, eta errepresioari
buruz.
·
1571: Joanes
Leizarraga-koak publikatzen du Testamentu
Berria Euskaraz Erregina
Joana Labrit-ekoaren patrozinioarekin, non lehen aldiz erreferentzia egiten
zaion Euskal Herriari (Heuskal Herria).
·
1572: Erregina Joana
Labrit-ekoaren asasinatzea eta protestanteen masakrea Parisen
“San Bartolome”ren gaua deiturikoan.
·
1589: Nafarroako Errege
Hernrike II aren exkomunioa.
·
1590: Felipe II aren
Testamentua Nafarroaren kontzientzia bidezko deboluzioarekin.
·
1598: Nafarroako Henrike
III eta Frantziako IV aren Nantes-eko Ediktua, kontzientzia
libertatea proklamatuz.
·
1607: Nafarroako Errege
Henrike III eta Frantziako IV aren asasinatzea.
·
1620: Nafarroako
Erresuma Frantziara pasa zeneko “Batasunaren Dekretua”.
·
1621: Ipar Piriniotako
Nafarroa Frantziari indarrez batzen zaio nahiz eta bere instituzio
estatalak mantentzen dituen.
·
1638: Oihenart-ek
publikatzen du Baskonia Akitanoa eta Iberikoaren historia.
·
1640: Thomas Hobbes
filosofoak injustu eta Zuzenbidearen kontrakotzat kalifikatzen
du Nfarroaren “transferentzia”.
·
1659: Piriniotako
tratatua Frantzia eta Espainiaren artean non ezartzen duten Nafarroaren
partizioa.
·
1665: Moret-ek hasten
ditu ikerketa historikoen publikazioa Nafarroako erresumako
Kronista ofizial gisa.
·
1789: 1.620 tik irauten
zuen Nafarroa Behereko Erresuma, Biarnoko Estatuak eta
Piriniotako estatuetako Nafarroako administrazio guztiaren desmantelamentua
Frantzia Asanblada Nazionalaren partetik.
·
1808-1814: Iruñaren
okupazio Frantsesa. Mina-ren dibisioak Nafarroako ia gainontzeko
territorioa liberatzen du.
·
1828-1829: Nafarroako
Gorte Generalen sesio periodo azkena.
·
1833-1839: Lehen Gerra
Karlista.
·
1838 eta 1849:
Nafarroako proiektu konstituzionalak, lehena Karlistek
erredaktatua,
eta bigarrena Nafarroako Gortetako Sindiko, Sagaseta Ilurdozkoak.
3AROA:
XIX ETA XX MENDEAK, NAFARROAKO ESTATUAREN UKAZIOA
·
1841: Nafarroako
Europako Estatuaren desmantelamentu instituzionala, zeina pasako
den probintzia izatera.
·
1866: Lau probintzien
(Nafarroa, Bizkaia, Gipuzkoa eta Araba) batasun administratiborako
proiektua Nafarroako Diputazioaren proposamen gisa.
·
1872-1876: Azken Gerra
Karlista.
·
1877: Nafarroako Elkarte
Euskaroa fundatzen da.
·
1880: Nafarroako
Estatuaren konstituzio proiektua, Serafin Olabe-k erredaktatua.
·
1893: “Gamazada”
deituriko Mobilizazio herrikoi unanimea Nafarren eskubide politiko
erresidualen eliminazioaren mehatxuaren aurrean.
·
1894: P.N.V.ren
fundazioa
·
1918: Nafarroako
instituzio politikoen erreintegrazio plenoaren solizitudea, Udaletxeen
partetik.
·
1918: Oñatiko
Kongresuan Eusko Ikaskuntza Elkartearen fundazioa, Araba, Gipuzkoa,
Nafarroa eta Bizakiko Diputazioen artean. 1.919 an Euskaltzaindia sortzen
da Euskal Hizkuntzaren Akademia gisa.
·
1931: Euskal Estatuaren
Estatutua SEV-EI-k erredaktatua eta Lizarrako Estatutua.
·
1936-1939: Gerra eta
diktadura Frankistaren hasiera.
·
1959: ETA ren sorrera.
·
1974: Carrero Blanco-ren
exekuzioa.
·
1975: Franco-ren
heriotza.
·
1978: Gernika-ko
Estatutua.
·
1982: “Lege
Pakzionatua”-ren Hobekuntza.
·
1993: Andorra-ko
Estatuaren konstituzioa.
·
1998:
Prozesu soberanistaren hasiera. Lizarra-Garazi Akordioa.
